Thứ nếp lạ lùng ở Phú Thọ: Càng nắm càng sướng, dẻo dí dẻo dì

Nếp của nàng dâu…ngủ quên

Chuyện rằng, một gia đình nghèo nọ chẳng có gì cho cô con gái làm của hồi môn về nhà chồng ở Mỹ Lung ngoài đẫy thóc nếp giống. Trước đêm tân hôn, mẹ chồng bảo con dâu chuẩn bị đồ xôi cho ngày mai làm lễ xuống đồng xong mọi người cùng về ăn. Bình thường, gạo nếp đều phải ngâm trước khi nấu khoảng 6-8 tiếng nhưng cô gái nọ đã ngủ quên đến khi tiếng gà gáy canh năm lọt vào lỗ tai mới choàng tỉnh giấc.

Niềm vui ngày mùa.

Vội vàng cô chạy vào buồng lấy thóc nếp ra xay chẳng may lấy nhầm luôn thóc giống của đã mẹ cho. Xay xong trời đã sáng rõ nên cô chỉ ngâm qua loa một lúc rồi đổ vào chõ đồ. Khi xôi vừa chín tới cũng là lúc mà mọi người lục tục từ đồng trở về. Cầm bát xôi lên ăn ai cũng tấm tắc khen ngon ngay cả bà mẹ chồng khó tính cũng phải bảo: “Chưa bao giờ xôi nhà ta lại dẻo, lại ngon như thế này, con quả là khéo tay!”.

Giật mình, chột dạ, cô gái vội chạy vào trong buồng thì mới hay mình đã lấy nhầm đẫy lúa giống mẹ cho, chỉ còn sót lại có một nắm. Từ chút lúa giống đó những vụ sau cô nhân dần lên, phần dành cho nhà mình cấy, phần biếu hàng xóm, láng giềng. Cái tên giống nếp gà gáy trứ danh bắt nguồn từ đó.

Xôi nếp gà gáy khi gói bằng lá dong có thể để cả ngày ăn vẫn dẻo.

Tôi cùng anh Dung ra đồng, nơi chỉ còn sót lại duy nhất giống nếp gà gáy dài tới 155 ngày với kiểu hình vô cùng đặc biệt, thân cao gần lút đầu người, bông thưa lơ thơ, hạt màu hơi am ám.

Nhà anh có 6 sào đất, vụ này cấy 3 sào tẻ, 3 sào nếp. Năng suất trung bình của giống nếp gà gáy chỉ đạt 1,1-1,2 tạ/sào, vụ nào tốt mới được 1,3 tạ nhưng cũng đủ để cho anh lãi ròng được 1 triệu/sào bởi giá HTX nhập vào đạt 20.000đ/thóc khô. Bao giờ cũng thế, anh đều bớt lại chừng 30 kg để xát ăn những dịp lễ Tết hay đãi đằng bè bạn.

Khác với kiểu cấy hai vụ như của anh Dung, nhà chị Nguyễn Thị Hương ở khu 5 trồng 5 sào nếp theo cách của ông bà, tổ tiên để lại là một năm chỉ cấy 1 vụ còn 1 vụ bỏ hóa. Hễ trên rừng cây cỏng đỏ lá thì chị mới đem thóc giống ra ngâm. Nước hoàn toàn từ trên trời rơi xuống hay từ trên núi chảy về, mát lạnh quanh năm. Bón tới 4 tạ phân chuồng/sào chị chỉ rắc thêm tí đạm.

Nhờ thế mà ruộng ít sâu bệnh hơn, năng suất hơn, đạt 1,5 tạ/sào-một kỷ lục. Hạt thóc căng tròn, vàng ươm, đồ xôi lên ăn rất tốn: “Ở trong vùng tôi hễ đi ăn cỗ có xôi gà gáy họ mới chịu ăn, mâm nào thừa còn xin về ăn tiếp”, chị tự hào.

Gạo mới ra lò.

Với 3 mẫu nếp gà gáy anh Hà Văn Cường trở thành người cấy nhiều nhất xã. Cũng nhờ thứ giống tổ tiên ban cho mà cuộc đời anh sang trang tựa như cổ tích. Vợ anh Cường kể: “Hơn 10 năm trước khi tôi về làm dâu thì căn nhà chỉ có tường đất, mái cọ mục nát nhìn thấy cả sao trời. Cột kèo bé bằng cây bương lại mối ăn, mọt đục đến nỗi thợ đến mua lợn sơ ý dựa vào bỗng đổ gãy cả. Vợ chồng tôi mua chịu cái máy làm đất, phần đi làm thuê, phần làm cho chính nhà mình. Anh em họ hàng hễ ai không cấy là chúng tôi xin nhận lại ruộng.

Vụ xuân trồng lạc vụ mùa thì trồng nếp gà gáy. Xưa, không biết kỹ thuật cấy cả chục dảnh một khóm nhưng giờ chỉ 2-3 dảnh. Xưa hàng nào cũng cấy giờ cấy một hàng bỏ một hàng nên ruộng thoáng, cây to, năng suất khá. Không có giống lúa nào cho mức lãi 2 triệu/đồng trên sào như nếp gà gáy. Trước đây chúng tôi bán lẻ, có thời điểm giá thóc lên tới 30.000đ/kg, giờ bán thẳng cho HTX, tuy chỉ 20.000đ nhưng lại ổn định, nhận một cục tiền hơn 50 triệu, đếm rất thích. Có được nhà to, cửa rộng như ngày hôm nay là nhờ cả vào nó!”.  

Anh Khúc Ngọc Tung, Giám đốc HTX Nếp Gà gáy Mỹ Lung kể tuy nếp gà gáy là đặc sản nhưng trước đây do tự để giống lâu ngày nên thoái hóa, phân ly tứ tung cả.

Thế rồi cơn đói của cái dạ dày đã lấn át đi sự tinh túy của cái lưỡi, những giống nếp mới năng suất cao được đưa về khiến nếp gà gáy có nguy cơ tuyệt chủng.

Năm 2005 tỉnh Phú Thọ cho phục tráng giống nếp quý này với diện tích 5 ha nhưng chẳng may vụ đó lũ về, bùn cát lấp mất 3 ha. Cán bộ cùng nhân dân đi bới bùn, gạt cát tìm từng bông lúa một rồi gột sạch đem về phơi...

Bắt đầu từ năm 2015 HTX đứng ra thu mua, diện tích lúa nếp gà gáy từ 18 ha thành 30 ha rồi các vụ sau 40 ha, 57 ha…Giá thóc khô có lúc tới 25.000đ/kg đội giá gạo lên 45.000đ/kg nên năm 2018 dân đua nhau cấy tới 105 ha.

Kỹ thuật không đảm bảo, vùng đất không thích hợp, không biết cách phơi nên chất lượng gạo một số nhà bị kém bán lay bán lắt mãi mới xong.

Đến năm nay HTX rút kinh nghiệm, ký hợp đồng bao tiêu với từng hộ một với giá 20.000đ/kg thóc nên diện tích ổn định ở mức 82 ha…

Anh Tung đang nắm xôi gà gáy.

Mỹ Lung nằm trong một thung lũng được bao quanh bởi núi cao, quanh năm suốt tháng có dòng nước mát từ thượng nguồn đổ về tưới tắm cho các cánh đồng. Dân nhiều xã giáp ranh cũng thử cấy nếp gà gáy nhưng lạ thay chỉ cách một ngọn núi, con khe thôi mà chất lượng đã nhiều phần sai khác.

Bởi thân nếp thơm từ lá thơm đi nên sâu rầy đua nhau xuống phá. Thủa đầu khi con sâu đục thân đầu tiên xuất hiện trên đất này, nông dân không biết nó là giống gì mà bóc cây lúa ra, thấy đầu con sâu chúc xuống nước mà lại không bị chết. Lúa “chào cờ” hàng loạt, đơm bông nhưng không kết hạt, mỗi sào chỉ thu được 5-7 kg. Về sau, khi có kinh nghiệm, người ta mới giăng đèn ra đồng, bên dưới để một chậu nước pha dầu để bẫy sâu bướm thì mới trị được.

Bông nếp gà gáy rất thưa lại cao nên dân phải cắt từng bông, phơi từng cum (bó), lúc ngửa, lúc sấp kiên nhẫn đợi đến khô kiệt mới treo lên cái sào trong nhà, ăn đến đến đâu, xát đến đến. Nhờ vậy mà hạt gạo óng ả như hạt ngà.

Thóc gặt về, nhà nhà làm lễ cơm mới với con gà, ván xôi dâng lên ban thờ tiên tổ. HTX của anh Tung cũng vừa làm một cái lễ như vậy. Hạt xôi đầu mùa lấp lánh như có một lớp quang dầu bao phủ. Tôi đến đúng dịp vợ anh vừa đồ xôi xong.

Một phụ nữ Mường đang gói xôi cho bữa ăn truyền thống

“Nhập gia tùy tục”, chẳng phải đợi mời đến lần thứ hai, tôi ngồi xuống và bắt đầu nắm. Chỉ mới vài lần đã quyện như bánh giày. Miếng xôi dẻo thơm dần tan trong miệng để lại dư vị ngọt hậu nơi gốc lưỡi, đầu môi mà cổ họng không hề thấy nóng như nhiều thứ của nếp khác. Xôi gà gáy đợi nguội rồi gói bằng lá dong để qua đêm trong tủ lạnh mà ăn vẫn dẻo như mới chứ không cần đồ lại. Ai đã chót một lần ăn thứ xôi thì kể cả là xôi nếp cái hoa vàng cũng thấy nhạt mồm, nhạt miệng.