SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP VÙNG ĐBSCL: Cơ hội và thách thức từ cuộc cách mạng công nghiệp 4.0

Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) hàng năm cung cấp hơn 90% lượng gạo xuất khẩu, 70% lượng thủy sản nuôi trồng trên cả nước, đặc biệt là 80% sản lượng tôm trên cả nước... Đây được xem là nguồn cung tiềm năng lớn của cả nước trong phát triển, sản xuất nông thủy sản. 

Sản xuất nông nghiệp dựa vào ứng dụng công nghệ cao

Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, ĐBSCL đóng góp 54% sản lượng lúa, 70% lượng thủy sản nuôi trồng và 36,5% lượng trái cây cả nước; cung cấp hơn 90% sản lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam và chiếm 20% thị phần gạo thương mại toàn cầu, với kim ngạch xuất khẩu khoảng 2 tỉ USD năm 2016; kim ngạch xuất khẩu cá tra khoảng 1,7 tỉ USD năm 2016; sản lượng tôm chiếm 80% sản lượng và đóng góp 60% kim ngạch xuất khẩu tôm của cả nước, đạt 3,15 tỉ USD năm 2016.

Mặc dù nông nghiệp là “trụ đỡ” cho sự phát triển kinh tế của vùng trong nhiều năm qua nhưng tốc độ tăng trưởng nông nghiệp của vùng đã chậm lại, từ mức 7,15%/năm giai đoạn 2001-2010, xuống còn khoảng 5% vào giai đoạn 2011 - 2016.

Báo cáo của Ngân hàng thế giới năm 2017 chỉ rõ, hiện nay, nông nghiệp Việt Nam nói chung và ĐBSCL nói riêng đang hướng tới những hạn chế của một mô hình tăng trưởng bắt nguồn từ việc tăng cường các hệ thống sản xuất, bao gồm việc sử dụng lao động, hóa chất và tài nguyên thiên nhiên nhiều hơn hiệu quả và tăng thêm giá trị. Tăng trưởng nông nghiệp đang giảm dần và khả năng cạnh tranh của Việt Nam với vai trò là nhà cung cấp hàng hoá rời rạc, không có sự khác biệt đang là những dấu hiệu cảnh báo khiến ngành nông nghiệp phải đối mặt với sự cạnh tranh về lao động, đất đai và các nguồn lực khác.

Phát biểu tại Diễn đàn công nghệ nông nghiệp và thủy sản Mekong 2018 do Cục Ứng dụng và Phát triển công nghệ (Bộ KH&CN) phối hợp với Sở KH&CN TP. Cần Thơ vừa tổ chức tại Cần Thơ mới đây, Thứ trưởng Bộ KH&CN Trần Văn Tùng cho biết, ĐBSCL là vùng có khí hậu cận xích đạo vùng nên thuận lợi phát triển ngành nông nghiệp, phát triển trồng cây ăn trái, trồng lúa nước và cây lương thực.

Tuy nhiên, cùng với các diễn biến bất lợi do biến đổi khí hậu và tình trạng ô nhiễm môi trường gây ra, ngành nông nghiệp ĐBSCL đang đứng trước thách thức lớn, bắt buộc vùng phải thay đổi tư duy, cách nghĩ và cách làm, theo đó sản xuất nông nghiệp phải dựa trên việc ứng dụng công nghệ, đặc biệt là công nghệ cao, công nghệ mới nhất của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0.

Do vậy, việc phát triển bền vững vùng ĐBSCL vì lợi ích chung của đất nước là quan điểm chỉ đạo xuyên suốt của trung ương và các địa phương. Đó là các chương trình lớn như: Chương trình Nông thôn miền núi, Chương trình Hỗ trợ phát triển tài sản trí tuệ, Chương trình năng suất chất lượng... đã giúp các địa phương, doanh nghiệp tại vùng ĐBSCL ứng dụng kết quả nghiên cứu vào sản xuất kinh doanh; thực thi bảo hộ sở hữu trí tuệ, nhãn hiệu hàng hóa, chỉ dẫn địa lý góp phần nâng cao chất lượng, sức cạnh tranh của sản phẩm hàng hóa sản xuất trong vùng.

Đặc biệt, nhờ đầu tư nghiên cứu, ứng dụng KH&CN trong các lĩnh vực sản xuất nông nghiệp tại các địa phương vùng ĐBSCL, các viện nghiên cứu, doanh nghiệp đã tạo ra nhiều giống cây trồng, giống vật nuôi có giá trị kinh tế cao và các quy trình công nghệ sản xuất tiên tiến, phù hợp với đặc điểm của vùng, từng bước phát triển những sản phẩm chủ lực có lợi thế, có tính cạnh tranh cao trên thị trường, đem lại hiệu quả kinh tế lớn góp phần phát triển bền vững nền kinh tế - xã hội của các tỉnh, thành phố nói riêng và vùng ĐBSCL nói chung.

Nhiều lợi ích mang lại

Thuật ngữ “nông nghiệp 4.0” chỉ mới được đề cập đến tại Việt Nam trong vòng vài năm trở lại đây nhưng cũng như các ngành kinh tế khác, bản chất của nó chính là nông nghiệp thông minh hay nông nghiệp số thì đã không còn xa lạ với chúng ta. Với ưu điểm của nông nghiệp 4.0 là tạo ra các nông sản chất lượng, năng suất cao ngay cả trong những điều kiện bất thuận; điều kiện làm việc của người lao động tốt hơn, thông qua kết nối di động, ngồi ở nhà mà nông dân vẫn có thể biết được diễn biến lô thửa cây trồng trên đồng ruộng và từng ô chuồng, từng con gia súc để ra các quyết định đúng, hiệu quả.

Vì những lợi ích trên mà nông nghiệp 4.0 đã và đang được phát triển ở nhiều nước, vùng lãnh thổ như Israel, Mỹ, Hà Lan, Đức, Isarel, Nhật Bản, Đài Loan và Trung Quốc. Ở Isarel, Mỹ, nông nghiệp sa mạc được phát triển với những khu nông nghiệp khép kín, giá trị mỗi héc ta lên tới 120.000 - 150.000 USD/năm.

Tại Việt Nam, phát triển nông nghiệp 4.0 là xu hướng tất yếu trong bối cảnh hội nhập toàn cầu hóa ngày càng sâu rộng. Việt Nam không thể đứng ngoài làn sóng này. Do vậy, tại Diễn đàn các diễn giả đã giới thiệu và chia sẻ kinh nghiệm trong việc ứng dụng công nghệ 4.0 vào thực tiễn sản xuất của một số doanh nghiệp nông nghiệp, chăn nuôi, thủy sản trong và ngoài nước.

Mặc dù đã đạt được nhiều thành tựu về ứng dụng KH&CN nhưng theo đánh giá của nhiều chuyên gia và nhà quản lý, vai trò của KH&CN với phát triển kinh tế xã hội vùng còn hạn chế, KH&CN chưa thực sự được coi là động lực then chốt. Trước thực trạng trên, Thứ trưởng Bộ KH&CN Trần Văn Tùng cho rằng, cần phải thúc đẩy các hoạt động nghiên cứu, chuyển giao, ứng dụng công nghệ trong sản xuất nông nghiệp vùng ĐBSCL.

Đặc biệt là các công nghệ mới, công nghệ tiên tiến, công nghệ thông minh, các giải pháp công nghệ tự động, công nghệ trên nền tảng IoT, qua đó từng bước góp phần làm tăng năng suất, chất lượng sản phẩm, gia tăng tính cạnh tranh hàng hóa vùng, tiến tới làm thay đổi phương thức sản xuất từ nông nghiệp truyền thống sang nông nghiệp hiện đại.

Đồng quan điểm này, Phó Chủ tịch UBND TP. Cần Thơ Đào Anh Dũng cũng cho rằng cần chuyển tư duy sản xuất nông nghiệp đảm bảo an ninh lương thực sang sản xuất nông nghiệp hàng hóa, đa dạng, quy mô lớn, hiện đại gắn với thị trường tiêu thụ, để làm sao biến ĐBSCL không chỉ là nơi tiếp thu, ứng dụng thành tựu KH&CN của thế giới mà còn là nơi phát minh, sáng tạo ra nhiều mô hình mới đặc sắc trong nền nông nghiệp thích ứng với biến đổi khí hậu.

TS. Lê Quý Kha, Phó Viện trưởng Viện Khoa học kỹ thuật nông nghiệp miền Nam chia sẻ, nông nghiệp Việt Nam dù muốn hay không chúng ta không nên quá kỳ vọng vào việc toàn ngành nông nghiệp phải đạt đến trình độ 4.0, mà chỉ cần có chính sách phù hợp để sự kết nối cung cầu về nông nghiệp 4.0 được gặp nhau dễ dàng, đơn giản, thông qua kiểm tra giám sát.

“Tại Việt Nam, các ngành có tiềm năng tiếp cận nông nghiệp 4.0 như: Chăn nuôi bò sữa, lợn, gà, nuôi tôm, cá da trơn; sản xuất hoa và quả; sản xuất nấm ăn và nấm dược liệu; sản xuất lúa gạo. Hiện đang có những mô hình sản xuất ứng dụng công nghệ cao, theo chuỗi từ sản xuất đến xuất khẩu nên dễ dàng ứng dụng công nghệ cao của nông nghiệp 4.0 như tự động hóa, sử dụng rô bốt. Trong thủy sản có thể ứng dụng hệ thống canh tác kết hợp thủy sản và rau, hoa”, TS. Lê Quý Kha nói.

Cũng trong khuôn khổ Diễn đàn, nhiều ý kiến đóng góp, chia sẻ về trồng trọt, chăn nuôi, thủy sản, áp dụng công nghệ thông minh... đã giúp cho việc trao đổi, kết nối, cung cấp thông tin từ các nhà sản xuất, các doanh nghiệp với các nhà nghiên cứu và những nơi có nguồn cung công nghệ đạt hiệu quả cao hơn, phát triển bền vững, đảm bảo đóng góp của KH&CN cho phát triển kinh tế - xã hội của vùng ĐBSCL trong thời gian tới.